Ֆիզիկաաշխարհագրական դիրքի առումով Կապան քաղաքը գտնվում է ՀՀ հարավարեւելյան մասում` ուղիղ գծով մայրաքաղաք Երեւանից 190 կմ հեռավորության վրա: Կապանի աշխարհագրական կոորդինատներն են հս-լ 39 աստիճան 10 րոպե, հար.-լ 46 աստիճան 15 րոպե: Դա հյուսիսային մերձարեւադարձային աշխարհագրական գոտու տարածքն է: Կապանը հասարակածից հյուսիս է մոտ 4300 կմ, իսկ հյուսիսային բեւեռից հարավ` 5700 կմ: Նրա հեռավորությունը մոտակա արեւադարձից 1700 կմ է, իսկ սկզբնական միջօրեականից` 3700 կմ: Դա երրորդ ժամային գոտու տարածքն է:

Կապան քաղաքը ջրավազաններից զգալի հեռավորության վրա է: Նրանից դեպի արեւելք` մինչեւ Կասպից ծով, հեռավորությունը մոտ 200 կմ է, դեպի հյուսիս-արեւմուտք` մինչեւ Սեւ ծով` մոտ 500 կմ, դեպի հարավ-արեւմուտք` մինչեւ Միջերկրական ծով, 1000 կմ եւ դեպի հարավ` մինչեւ Պարսից ծոց` 900 կմ:

Լեռնագրական տեսակետից Կապանը Փոքր Կովկաս լեռնահամակարգի հարավարեւելյան մասում է` ՀՀ հարավային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաներ եւ միջլեռնային գոգավորություններ մարզի Զանգեզուրի ենթամարզում: Դա Ողջիի գոգավորության այն հատվածն է, որտեղ Ողջի գետին են միախառնվում նրա վտակներ Վաչագանը, Կավարտը, իսկ արեւելյան եզրում էլ` Աճանանը:

Ողջիի գոգավորության միջնամասն է սա, որը նաեւ Կապանի գոգավորություն է կոչվում: Կապանի գոգավորությունը եզրավորված է Խուստուփ-Կատարի լեռնաշղթայից անջատված թմբաշարքերով: Գոգավորության հարավային մասը կազմում են Գեղանուշի, Բաղաբուրջի, Վաչագանի եւ Բեխի հյուսիսահայաց հողմակողմ եւ խոնավ, անտառատափաստանային բուսականությամբ ծածկված միջին բարձրության լեռնալանջերը` իրենց թիկունքում ունենալով Խուստուփ լեռան (3208) վեհաշունչ տեսարանը:

Կապանի գոգավորության հյուսիսային ձախափնյա մասը կազմում են Կավարտի եւ Բարաբաթումի հարավահայաց (գյունե) լեռնաչորասեր (ֆրիգանոիդ) բուսականությամբ ծածկված միջին բարձրությամբ լեռնալանջերը:

Այսպիսով Կապան քաղաքը տեղադրված է Ողջի գետի միջին հոսանքներում, նրա Վաչագան եւ Կավարտ վտակների աջափնյա ու ձախափնյա նեղ դարավանդներում, դրանց հարակից 30-40 աստիճան թեքության լեռնալանջերին, 700-1000 մ բացարձակ բարձրությունների վրա: Տարածքի ընդհանուր թեքվածությունը արեւմուտքից արեւելք է:

Երկրաբանական տեսանկյունից Կապանի գոգավորությունը, որի ցածրադիր մասերում Կապան քաղաքն է, Յուրայի դարաշրջանի (մոտ 170 մլն տարի առաջվա) հրաբխային-նստվածքային ապարաշերտերից կազմված ծալքաբեկորավոր կառուցվածքներ է: Դարավանդները ծածկված են ավելի երիտասարդ` Անթրոպոկեն ժամանակաշրջանի (մոտ 1 մլն տարի առաջվա) գետաբեկորային կուտակումներով: Հարակից լեռնալանջերում, երկրակեղեւի ճեղքերով, լեռնակազմությունների ժամանակ (30-40 մլն տարի առաջ) կատարվել են հրաբխային ներժայթքումներ: Դրանք հանգեցրել են Կավարտի, Կապանի պղնձի եւ Շահումյանի բազմամետաղային հանքավայրերի առաջացմանը:

Ըստ երկրաշարժավտանգության` Կապան քաղաքն ընկած է չափավոր 7-8 բալ ուժգնության սեյսմիկ գոտում:

Կապանն ունի չափավոր շոգ վերընթաց տիպի կլիմա: Դա պայմանավորված է նրա` մերձարեւադարձային գոտում գտնվելով, ոչ մեծ բացարձակ բարձրություններով (700-800) եւ ծովափերից ունեցած զգալի հեռավորություններով: Արեգակի բարձրությունը հորիզոնական հարթության նկատմամբ տատանվում է 24,5 աստիճանից (դեկտեմբերի 22-ի կեսօրից) մինչեւ 74,5 աստիճան (հունիսի 22-ի կեսօրին): Դա ձմեռվա համար ցածր չէ, իսկ ամառվա համար զգալի է: Արեւի ճառագայթների անկման անկյան փոփոխման հետ կապված` տարվա ընթացքում փոփոխվում է նաեւ գիշեր-ցերեկվա տեւողությունը: Ամենաերկար ցերեկը հունիսի 22-ին է` տեւելով 15 ժամ 30 րոպե, որը նաեւ ամենակարճ գիշերն է` 8 ժամ 30 րոպե: Կապանում ամենակարճ ցերեկը դեկտեմբերի 22-ին է` 9 ժամ 30 րոպե: Սա նաեւ ամենաերկար գիշերն է` 14 ժամ 30 րոպե տեւողությամբ:

Կապանը ամպամած օրերի թվով (տարեկան մոտ 60 օր) ՀՀ քաղաքներից զիջում է միայն Իջեւանին: Այդ պատճառով արեւափայլի միջին տարեկան մեծությունը բարձր չէ (2450 ժամ/ տարի):

Տարվա եղանակները Կապանում լավ են արտահայտված: Դրանք իրենց օրացուցային պահից 10-15 օրով ետ են ընկնում: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է +12 աստիճան C:

Ամառը Կապանում համեմատաբար երկարատեւ է, չափավոր չոր ու շոգ, հատկապես հուլիս-օգոստոս ամիսներին: Առանձին տարիների տեւական շոգ եւ չոր երաշտային եղանակները կարող են ընդմիջվել որոտով ու կայծակով, տեղատարափ անձրեւներով, երբեմն էլ կարկտահարությամբ: Տարվա ամենատաք պահերը Կապանում հուլիս եւ օգոստոս ամիսներն են, երբ օդի օրական միջին ջերմաստիճանը բարձրանում է +23 աստիճան C-ից, իսկ երբեւիցե դիտարկված առավելագույն ջերմաստիճանը 39 աստիճան C է: Ամառային չոր, շոգ ու փոշոտ եղանակները պայմանավորված են հարավից` Իրանական բարձրավանդակից ներթափանցող արեւադարձային ցամաքային օդային զանգվածներով:

Ձմեռը Կապանում մեղմ է, թույլ եւ անկայուն ձնածածկույթով: Առաջին ցրտերը երբեմն պատահում են նոյեմբերի սկզբներին, բայց իրական ձմեռը հունվար-փետրվար ամիսներին է, երբ օդի միջին ջերմաստիճանը մոտենում է 0 աստիճան C-ի: Երբեւիցե գրանցված նվազագույն ջերմաստիճանը -27 աստիճան C է: Ի տարբերություն ամառային կայուն եղանակների` ձմեռը Կապանում փոփոխական է. արեւոտ օրերին հերթափոխում են մառախլապատ, ցուրտ եւ ձնառատ օրերը: Դա պայմանավորված է Կենտրոնական Ասիական օդի բարձր ճնշման մարզի (անտիցիկլոն) եւ միջերկրածովյան ու արեւմտաեվրոպական օդի ցածր ճնշման մարզի (ցիկլոն) փոփոխական ազդեցություններով:

Գարունը տեւական է, ամպամած, հաճախ մառախլապատ ու խոնավ: Գարնան սկիզբը ցուրտ է: Վերջին գարնանային ցրտահարությունները լինում են մարտի վերջից ապրիլի վերջն ընկած ժամանակահատվածում: Առավել խոնավ են մայիս-հունիս ամիսները: Անձրեւներն այդ ժամանակ տեւական են ու հորդառատ:

Կապանի աշունը հաճելիորեն տեւական է ու տաք: Առաջին աշնանային ցրտահարությունները կարող են լինել հոկտեմբերի 10-ից դեկտեմբերի սկիզբն ընկած ժամանակահատվածում: Անսառնամանիք օրերի թիվը տարվա մեջ տատանվում է 164-238-ի միջեւ: Ուշ գարնանային եւ վաղ աշնանային ցրտահարությունները զգալի վնասներ կարող են հասցնել գյուղացիական տնտեսություններին:

Տեղումների միջին տարեկան քանակը Կապանում 550-600մմ է: Դրանք առավելապես անձրեւային տեսք ունեն, որոնք լինում են գարնանը եւ աշնանը, իսկ նվազագույնը ձմռանն է` ոչ մեծաքանակ եւ ոչ էլ տեւական ձնածածկույթով: Ողջիի ձախափնյա հատվածում տեղացած ձյունը 1-2 օրից հալվում է, բայց աջափնյա մասում այն կարող է ավելի տեւական լինել: Գարնան վերջին եւ ամռանը թափվող տեղումները հաճախ տեղատարափ բնույթ են կրում, ինչը հանգեցնում է ուժեղ հեղեղումների եւ սելավների առաջացմանը: Դրանք մեկ անգամ չէ, որ ավերածություններ են պատճառել Կապանի ճանապարհներին, շինություններին եւ շրջակա հողատարածքներին: Այդ պատճառով հիշարժան են 1960 թ., 1968 թ., 2006 թ. սելավային ցեխաջրահոսքերը Ողջի, Կավարտ, Վաչագան եւ Աճանան գետավազաններում:

Կապանում տեղումների զգալի մասը պայմանավորված է մի կողմից ամբողջ տարին տիրապետող օդային զանգվածների արեւմտյան հոսքով, իսկ մյուս կողմից գարնանն ու աշնանը դրանց գումարվող Կասպից ծովից փչող օդային հոսանքներով: Վերջիններիս խոնավաբեր ազդեցությունը զգալի է միայն ՀՀ հյուսիսային եւ հարավարեւելյան մասերի հողմահայաց լեռնալանջերին:

Ջրագրական տեսակետից Կապան քաղաքը տեղադրված է Արաքսի ձախակողմյան առաջին կարգի վտակ Ողջիի եւ նրա վտակներ Վաչագան, Կավարտ ու Աճանան գետերի գետախառնուրդի շրջակայքում: Այս գետերն ունեն խառը սնում` ձնհալք անձրեւային սնման գերազանցությամբ: Հոսքի ռեժիմն այլ գետերում անկայուն է, հորդացումները պարբերաբար կրկնվում են ապրիլ-հունիս ժամանակահատվածում, իսկ սակավաջրությունը` ամռանն ու ձմռանը: Քանի որ արագահոս են այս գետերը (ունեն հունի մեծ թեքություն), ակտիվ է նրանց էրոզիոն գործունեությունը: Հատկապես հորդացումների ժամանակ նրանց տղմուտությունը բարձր է, հասնելով 200-250գ/ մ-ի, իսկ Ողջիի տարեկան կարծր հոսքը հասնում է մոտ 70 հազ.տ:

Ըստ ջրառատության` Ողջին 2,5 անգամ զիջում է Որոտանին եւ մոտ 4 անգամ ՀՀ ամենաջրառատ գետ Դեբեդին: Կապան քաղաքի տարածքում Ողջի գետի միջին տարեկան ծախսը կազմում է 9,6 խոր.մ/վրկ: Գետը ոռոգիչ, էներգետիկ եւ տեխնիկական ջրամատակարարման դեր ունի:

Ստորգետնյա ներծծումը զգալիորեն զիջում է մակերեւութային հոսքին: Դրա պատճառը մի կողմից մեծ թեքություններն են, իսկ մյուս կողմից` ծալքաբեկորավոր ռելիեֆում ջրամերժ ապարաշերտերի գերազանցումը: Վերջին փաստը նպաստում է քաղաքի հարավային մասում սողանքային երեւույթների ակտիվացմանը:

Ողջի գետահովտի մաս կազմող ափամերձ դարավանդներում գետնաջրերի մակարդակը հատկապես գարնանն ու աշնանը զգալիորեն բարձրանում է: Դա հանգեցնում է այդտեղ կառուցված շինությունների նկուղային հարկերի ողողմանը:

Քաղաքի մերձակա տարածքներում քիչ թե շատ նշանակալից աղբյուրային ելքերը բացակայում են, իսկ որոշ սակավաջուր աղբյուրներ էլ ժամանակի ընթացքում մնացել են ճանապարհների եւ շինությունների տակ, մասնավորապես՝ Կապանի կենտրոնում գտնվող հին աղբյուրը:

Լանդշաֆտային տեսանկյունից Կապանի տարածքը չոր լեռնատափաստանային եւ լեռնանտառային վերընթաց գոտիների սահմանն է: Քաղաքի մերձակայքի հողերը հիմնականում լեռնանտառային գորշ եւ դարչնագույն հողեր են, իսկ ավելի ցածրադիր մասերում նաեւ լեռնաշագանակագույն հողեր կան: Սրանք զգալի հումուս պարունակող եւ ոռոգման դեպքում բարձր բերք ապահովող հողեր են, որոնց վրա մշակվում են հացահատիկ, բանջարաբոստանային մշակաբույսեր, անասնակեր, խոտաբույսեր, նաեւ խաղող ու ջերմասեր պտղատուներ` թթենի, ընկուզենի, թզենի եւ այլն:

Կապանի հարավային մասում ձգվող լեռների լանջերն անտառածածկ են: Ավելի ցածրադիր մասերում անտառը վերափոխված է վարելահողերի, խոտհարքների եւ արոտավայրերի: Գետահովիտների ամենացածրադիր մասերը զբաղեցված են բանջարանոցներով, այգիներով, մոշուտներով:

Համեմատաբար ավելի աղքատ է Ողջի գետի ձախափնյա մասի բուսածածկը: Այն ներկայացված է լեռնաչորասեր (ֆրիգանոիդ) բուսականությամբ, որը տեղ-տեղ վերածվում է փշոտ մացառուտների` կազմված մասրենու, մոշի, գաչի, սզնու եւ այլ թփերից: Գարնանը ժողովրդի կողմից «գյունե» կոչվող այդ լեռնալանջերին տարածվում են կարճակյաց խոտաբույսեր, բազմատեսակ ծաղիկներ, որոնց մեծ մասը շոգից ամառվա սկզբին չորանում է:

Լեռնային լանդշաֆտներին բնորոշ նյութի միգրացիայի եւ կուտակման բնույթի տեսանկյունից Կապան քաղաքի տարածքն ընդգրկում է տարանցիկ գոտու ցածրադիր մասը: Այն մի կողմից կրում է ավելի վեր տարածվող ինքնավար լանդշաֆտների ազդեցությունը, որովհետեւ հոսող ջրերի, օդային զանգվածների ծանրության ուժերի ազդեցությամբ անընդհատ վերից վար նյութի տեղաշարժ է կատարվում: Բայց մյուս կողմից էլ այս տարածքն իր ազդեցության տակ է պահում ավելի ցածրադիր` ենթակա գոտու լանդշաֆտներին, որովհետեւ տեղափոխվող նյութերի մի մասը ժամանակի ընթացքում շարունակում է իր շարժը` իրեն միացնելով նաեւ տեղում առաջացած նյութերը:

Կապանի` նման տարանցիկ գոտում գտնվելը պայմանավորում է քաղաքի մի շարք տնտեսական եւ բնապահպանական խնդիրներ, որոնց լուծման համար կարեւոր է նաեւ վերոհիշյալ առանձնահատկությունների հաշվի առնելը:

Հայկ Հակոբյան

«Սյունյաց երկիր» թերթ

 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ

ԿԱՊԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՁՆԱԳԻՐ

 (կենտրոնը` Կապան քաղաք)

 1. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

2. ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐ

3. ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ 

4. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 5. ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԿԱԶՄԸ

6. ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ՄԱՐԶԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

7. ԲՆԱԿԵԼԻ ՖՈՆԴ

8. ՀՈՂԱՅԻՆ ՖՈՆԴ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

9. ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ

10. ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐ

Համայնքի վարչական բյուջեի եկամուտներ (հազ. դրամ)

* Տուրքերը և այլ ոչ հարկային եկամուտները նույնպես ներառված են
ընդամենը եկամուտների մեջ։ 

Համայնքի վարչական բյուջերի ծախսեր (հազ. դրամ)

Համայնքի ֆոնդային բյուջերի եկամուտները (հազ. դրամ) 

Ֆոնդային բյուջեի ծախսեր (հազ. դրամ)

  11. ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐ

11. ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐ 

12. ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ